” Antes que un maravilloso espectáculo, el flamenco es un maravilloso testimonio”[1]
Svedočanstvo ispevano napuklim glasom pevača kante honda[2] (cante jondo) i oslikano figurama igračica flamenka počinje na tlu Andaluzije, tačnije na području koje zahvata trougao između Sevilje, Kadisa i Kordobe. Ono je izgrađeno na ostacima kultura različitih naroda koji su prolazili ili su se naseljavali na toj zemlji. Na istorijskoj mapi flamenka pored tragova vizantijske i jevrejske kulture možemo zapaziti i tragove arapske i ciganske kulture. Uticaj Hrišćana, Muslimana i Jevreja na formiranje flamenka bio je indirektan, i sastojao se u tome što su ovi narodi i religije formirali kulturu Andaluzije, područja sa kojeg potiče flamenko.
Od IX veka Andaluzija je bila pod vladavinom Mavara, i u to vreme Kordoba je postala glavni grad zapadnog islamskog sveta. Osvajački nastrojeni Arapi stvorili su relativno mirnu klimu na kojoj je bila moguća uspešna koegzistencija različitih etničkih grupa u narednih osam stotina godina. Intelektualna i umetnička aktivnost naroda, tri različite religije (hrišćanske, arapske i jevrejske), još više je doprinela posebnosti andaluzijske kulture. U to vreme etničke, interkulturalne i filozofske tolerancije, judeizam je na najproduktivniji način uspostavio međuodnos sa islamskom kulturom Andaluzije. Uticaj Arapa, aktuelan na području Andaluzije do XV veka, nije promenio osnovne karakteristike muzike andaluzijskih starosedelaca, nego ih je, naprotiv, učvrstio, dajući im definisanu tonsku formu i uveseljavajući njihov strog kararkter sa orijentalnim ukrasima i melismima. Sa stanovišta arapsko-andaluske poezije, još tada je bilo moguće uočiti neke karakteristike kojim će se kasnije odlikovati pevanje flamenka, među kojima su narodni motivi, zastupljeni u temama, kao i kratkoća, improvizacija i veoma čest dramatičan karakter.[3]
Veliki doprinos i nezaboravan trag u svedočanstvu umetnosti flamenka ostavili su Cigani, čija su plemena nakon vekovnih lutanja kroz centralnu Evropu u XV veku, ušla u Andaluziju. Kao deo naseljenika koji je oko 1425. godine[4] došao u Španiju, živeli su siromašno, nomadski, uglavnom na poljima. Poznati kao Hitanos (Gitanos)[5] sebe su nazivali Rom i govorili jezik kalo[6] (caló), imali su posebnu ideju o tome kakva treba da bude muzika, oduvek zastupajući slobodu improvizacije i virtuoznost. Budući da su bili marginalni sloj društva, prezirani kako od pojedinaca tako i od zakona, zadržali su jednostavan, introvertan način života u odnosu na ljude koji nisu pripadnici ciganskog naroda, tako da su odlike njihove muzike ostale veoma različite od karakteristika španske nacionalne muzike. Njihova muzika bila je izraz siromaštva, straha, lične tuge i samosažaljenja, što ujedno predstavlja i osnovne teme prvih formi pevanja u flamenku, pored tema vezanih za dva ciganska neostvarena sna o zdravlju i slobodi.
Andaluzija je bila bogato i plodno tlo na kom su Cigani pored već izmešanog uticaja različitih kultura, usvojivši elemente starosedelaca i drugih pridošlih stanovnika, dodali i svoje obeležje.
Politički i socijalni nemir 1492. godine, prouzrokovan padom Granade, doprineo je formiranju flamenka. Pobeda nad Arapima i jačanje katolicizma izazvali su progone svih onih pridošlih naroda koji nisu hteli da postanu katolici, da govore pravilan španski i da promene stil života u neki drugi, koji bi bio ”civilizovan” sa tačke gledišta ojačanog katolicizma u Španiji. Muslimani su bili proterivani, Jevreji su bili prisiljeni da se preobrate u hrišćansku veru ili napuste Španiju, a Cigani da se odreknu svog nomadskog stila života i ”smire” na jednoj teritoriji. Zakon je proklamovao smrt za sve one koji u roku od šest meseci ne napuste kraljevinu. Ciganima je bilo zabranjeno da nose svoju karakterističnu odeću, da obavljaju svoje zanate, da koriste svoj jezik i svoja karakteristična imena (Na primer, Sindel je postao Migel, Andras je postao Andres). Dvor Kastilje je 1594. predložio razdvajanje Cigana od Ciganki kako bi se nasilno uticalo na njihovu reprodukciju. Tadašnji zakoni, koji su kažnjavali Cigane samo zbog toga što su Cigani, postajali su sve žešći a kazne sve okrutnije. Prisilni progoni, smrt, beda, teror i maltretiranje ponovo su postali aktuelni.
U tom periodu stotine izbeglih Muslimana, Jevreja i Cigana, u pokušaju da nađu utočište pred prisilnim progonima crkve i vlade, živeli su u pećinama. Krijući se od andaluskog sunca, kroz muziku, ples i pesmu, ovi ljudi su u tajnosti čuvali svoje običaje. Muzika i ples izvodili su se bojažljivo, u skraćenim verzijama, u polumraku pećina gde je samo familija mogla da pristupi da dâ oduška razjarenoj i ranjenoj emocionalnosti. U ovakvim lošim uslovima života, različite muzičke kulture ovih marginalnih slojeva, kao i njihova različita kulturna nasleđa, pronašle su se u zajedničkom osećaju, koji je inicirao proces njihove fuzije.
U pećinama Granade, u Sakromonteu, rađao se flamenko kao izraz siromaštva, gladi, ne samo one bukvalne nego i gladi za slobodom, životom i ostvarenjem individualnosti. Rađao se kao izraz odbijenosti, odbačenosti, straha, tuge, samosažaljenja i besa. Rađao se flamenko kao svedočanstvo…Tek nekoliko vekova kasnije, on će postati spektakl.
[1] ”Pre nego veličanstveni spektakl, flamenko je veličanstveno svedočanstvo”. Grande, F.: Agenda flamenca, Mondadori, Madrid, 1985, str. 19. Navedeni citat je prevod autora, kao i svi prevodi izreka, sintagmi, i stihova koji slede u tekstu.
[2] Andaluska ciganska pesma
[3] Schack, A. F.: Poesía y arte de los Árabes en España, Madrid, 1890.
[4] Iz 1425.godine potiče prvi pisani dokument o boravku Cigana u Španiji.
[5]Gitanos kako ih je nazivalo lokalno stanovništvo, potiče od španske reči egiptanos-egipćani, jer su stanovnici Španije imali pogrešno uverenje da su Cigani u stvari Egipćani, to jest, da su došli iz Egipta.
[6] Jezik španskih Cigana.
